Margadh na meán

D’fhéadfaí cur síos a dhéanamh ar mheáin na hÉireann mar mhúnla dé-mhaoinithe, arna mhaoiniú ag ioncam tráchtála agus ag ioncam poiblí araon. Mar sin féin, is é an chéad cheann acu atá taobh thiar den chuid is mó de na hioncaim, fiú do mheán na seirbhíse poiblí. Mar thoradh air sin tá sláinte earnáil na meán ina iomláine ceangailte go dlúth le staid an gheilleagair níos leithne. Le linn ré an “Tíogair Cheiltigh” (1995 – 2007) mar a tugadh air, nuair a d’fhás geilleagar na hÉireann ag luas nach raibh ann roimhe sin, tháinig méadú suntasach ar chaiteachas fógraíochta freisin agus d’fhás ioncam na meán maoinithe ag fógraíocht ag ráta nach bhfacthas riamh roimhe, go háirithe de bharr pléascadh réadmhaoine i bhfógraíocht a bhain le cóiríocht. Mar sin féin, nuair a thit geilleagar na hÉireann as a chéile beagnach thar oíche in 2008, próiseas a luathaíodh ag bainc róghiaráilte agus ag réadmhaoin ar a raibh an iomarca luacha, d’fhulaing na meáin tráchtála freisin. Níor tháinig téarnamh ceart riamh ar asraonta meán oidhreachta ach go háirithe, go háirithe mar a tháinig ardáin ar líne chun tosaigh san earnáil fógraíochta ina hiomláine.

Maoiniú Stáit

Tá maoiniú stáit na meán dírithe go mór ar an dá PSM, is iad sin RTÉ agus TG4. Is é an phríomh-mheicníocht chun cistí poiblí a bhailiú ná córas ceadúnais teilifíse a ghearrtar ar gach teaghlach ina bhfuil gléasanna teilifíse atá in ann glacadh le craoladh. Bailíonn An Post (Oifig an Phoist in Éirinn) táille an cheadúnais a ghearrann thart ar €12m in aghaidh na bliana ar an tseirbhís seo. Cuirtear 7% den táille ceadúnais ar leataobh agus úsáidtear é chun an Scéim Fuaime agus Físe a mhaoiniú (féach thíos) atá á riar ag an gCoimisiún ar na Meáin. Faigheann RTÉ an t-ioncam ceadúnais atá fágtha, arbh ionann é agus €196m in 2021. Faigheann TG4 an chuid is mó dá ioncam i bhfoirm deontas díreach ón státchiste arbh ionann é agus €37m in 2021 agus an chuid eile dá ioncam (€5m) ag teacht ó fhoinsí tráchtála. 

Táille Cheadúnais

Tá díospóireacht fhairsing ar bun faoin ngá atá le táille an cheadúnais teilifíse a athsholáthar mar mhodh chun tacú leis an bpríomhchraoltóir seirbhíse poiblí ó bhí 2009 ann. Agus ábhar á scaipeadh go forleathan ar an idirlíon anois, níl rochtain ar ábhar na meán seirbhíse poiblí ag brath a thuilleadh ar úinéireacht teilifíseáin. Mar sin, tá dearbhuithe reachtúla déanta ag líon méadaitheach de theaghlaigh na hÉireann nach bhfuil teilifíseán acu a thuilleadh agus nach bhfuil siad faoi dhliteanas ceadúnas teilifíse a íoc. Athraíonn rátaí imghabhála dóibh siúd atá faoi dhliteanas an ceadúnas a íoc ó 12% go 15% ó bhliain go bliain. Meastar go bhfuil sé seo ard de réir caighdeán Eorpach: de réir an EBU, b’ionann meánleibhéal imghabhála san AE in 2019 agus 9.1%. Tá míshuaimhneas poiblí maidir le híocaíochtaí neamhnochta le láithreoirí ardphróifíle, ar tháinig scéala fúthu in 2023, tar éis rátaí imghabhála a ardú go leibhéil níos airde fós. Ar deireadh, is é rialtas an lae a shocraíonn leibhéal na táille ceadúnais agus is cosúil go measann Airí go ndéanann méaduithe ar an táille ceadúnais dochar polaitiúil: níl aon athrú ar an táille cheadúnais reatha de €160 ó 2008 i leith.

In 2017 mhol Coiste Parlaiminte go gcuirfí Muirear Craolacháin Tí in ionad na táille ceadúnais. In 2021, mhol an Coimisiún um Thodhchaí na Meán, arna cheapadh ag an Stát, maoiniú díreach ón státchiste don dá institiúid meán seirbhíse poiblí (PSM). Go dtí seo, níor ghlac rialtais na hÉireann le ceachtar den dá mholadh. Mar thoradh air sin, b’éigean don stát na poill mhóra mhéadaitheacha in airgeadas RTÉ a líonadh le seicheamh íocaíochtaí “aonuaire”.

Fóirdheontais Stáit

Tá maoiniú stáit do mheáin phríobháideacha teoranta. Ní raibh fóirdheontais preasa mar ghné de thírdhreach na meán in Éirinn riamh. Tar éis blianta fada d’fheachtasaíocht, d’éirigh le tionscal nuachtáin na hÉireann a chur ina luí ar an Stát ráta nialasach CBL a chur i bhfeidhm ar nuachtáin ó mhí Eanáir 2023. Mhol an Coimisiún um Thodhchaí na Meán gur cheart don stát roinnt ábhar preasa (e.g. tuairisciú cúirte) a mhaoiniú trí scéim a bheadh le riar ag an gCoimisiún ar na Meáin, ach níor bunaíodh é sin fós. 

Tá an Scéim Fuaime agus Físe arna riar ag an gCoimisiún ar na Meáin ar fáil d’aon chomhlacht léiriúcháin raidió nó teilifíse atá bunaithe ar oileán na hÉireann (Tuaisceart Éireann san áireamh). Is fiú idir €15m agus €20m in aghaidh na bliana an Scéim, agus tacaíonn sí le táirgeadh ábhar seirbhíse poiblí ar féidir a thaispeáint ar aon chraoltóir in Éirinn, cibé acu PSM, tráchtála nó pobalbhunaithe iad. 

Maoiníonn an Stát léiriú scannán, teilifíse agus beochana trí Fís Éireann (Buiséad 2021: €38m) agus trí Mheicníocht Chánach Alt 481 arbh fhiú thart ar €98m in 2021 é. Maoiníonn Fís Éireann agus Alt 481 léiriú drámaíochta go príomha ach tacaíonn siad freisin le méid suntasach d’aschur faisnéise.

Ioncaim thráchtála: Ag meath

Mar a luadh thuas is ioncam tráchtála an chuid is mó de mhaoiniú na meán in Éirinn. Ó na 1960í go dtí 2008, bhí RTÉ fiú ag brath ar ioncam tráchtála do 60% go 70% dá chuid ioncaim. Tá sé seo neamhghnách de réir chaighdeán Eorpach: cé gur thit ioncam tráchtála RTÉ i ndiaidh 2008 (ó bhuaicphointe €245m in 2007 go €145m in 2021), b’ionann airgeadas neamhphoiblí agus 43% d’ioncam an stáisiúin in 2021. Tá sé seo i gcomparáid le meánfhigiúr 18% ar fud chomhaltaí Aontas Craolacháin na hEorpa.

Laistigh de na hearnálacha meán cumarsáide sin a mheastar a bheith ina n-earnálacha tráchtála amháin, tá athrú suntasach tagtha ar an tréimhse ó chliseadh airgeadais na bliana 2008 agus na meáin oidhreachta tar éis dul i ngleic le hiomaíocht mhéadaitheach ó ardáin ar líne. Athraíonn tionchair na hiomaíochta sin de réir na meán: cuireadh isteach go háirithe ar asraonta priontála a raibh laghdú acu go tapa ar chúrsaíocht agus ar ioncam fógraíochta a spreag iad níos mó chun samhlacha ioncaim ar líne a iniúchadh. Cé gur lú an tionchar a bhí ar ioncam na n-earnálacha líneacha teilifíse agus raidió, níl na leibhéil ar ais ag na leibhéil a bhí acu roimh 2008 agus tá an chuma ar an scéal nach mbeidh go deo. Tá sé thar a bheith deacair (agus ag éirí níos deacra) sonraí iontaofa comhsheasmhacha a fháil a chlúdaíonn earnálacha na meán go léir. Chun críocha an athbhreithnithe seo, bhaineamar úsáid go príomha as figiúirí ó thaighde PriceWaterhouseCoopers (PWC) “Global Entertainment and Media Outlook” ach ba cheart dúinn a admháil go mbeadh figiúirí éagsúla á moladh ag foinsí eile (cosúil le Core Advertising, an chuideachta chumarsáide margaíochta fógraíochta is mó in Éirinn), bunaithe go páirteach ar mhéadracht éagsúil.

Ar líne vs. Oidhreacht 

Mar gheall ar rathúlacht airgeadais chodarsnachta na meán oidhreachta agus na meán ar líne in Éirinn ó 2008 i leith, tá nasc cúiseach ann, is cosúil, idir meath in earnáil amháin agus ardú in earnáil eile. Go háirithe, tá gearán déanta ag na meáin Oidhreachta gur bhain na meáin ar líne an bonn den quid pro quo fógraíocht do nuacht atá seanbhunaithe. Mar sin tháinig laghdú ar ioncam tráchtála na n-asraonta meán sin a rinne seirbhís phoiblí trí sheirbhísí bailithe agus scaipthe nuachta a chur ar fáil, agus tháinig borradh faoi ardáin ar líne (ar bheagán áiseanna léirithe nuachta dá gcuid féin). Níl eagraíochtaí meán oidhreachta sásta ach an oiread go bhfuil siad faoi réir rialachán inneachair nach bhfuil ag na meáin ar líne den chuid is mó – sa ré sula raibh an tAcht um Sheirbhísí Digiteacha i bhfeidhm ar a laghad. Bhí glaonna ann, méadaithe trí aighneachtaí chuig an gCoimisiún um Thodhchaí na Meán in Éirinn in 2020 agus 2021, chun úsáid a bhaint as an tobhach ar idirghabhálaithe digiteacha dá bhforáiltear san atriall is déanaí de Threoir an Aontais Eorpaigh um Sheirbhísí Meán Closamhairc, tras-fhóirdheontas a thabhairt do ghníomhaíochtaí na meán nuachta traidisiúnta as brabúis a gcomhghleacaithe ar líne.  

Geilleagar na hÉireann - Saibhir go teoiriciúil

Meastar gur tír shaibhir í Éire de réir caighdeán idirnáisiúnta. Arna thomhas ag Olltáirgeacht Intíre (OTI) in aghaidh an duine, is í Éire an dara tír is saibhre ar domhan amhail 2023, taobh thiar de Lucsamburg amháin. Faoi lár 2023, b'ionann an ráta dífhostaíochta agus 4.1%, rud a mheastar go bunúsach a bheith mar fhostaíocht iomlán. Níl an fiachas poiblí chomh dearfach céanna: bhí fiachas in aghaidh an duine ag €44,000 an duine ag deireadh 2022, ceann de na hualaí fiachais in aghaidh an duine is airde ar domhan. Ar aon chuma, dá mbítear ag brath ar ghnáthbhearta eacnamaíocha ar nós OTI, déantar saibhreas iarbhír na tíre a rómheas go mór.

Tá OTI na hÉireann teannta go saorga ag láithreacht agus gníomhaíochtaí cuideachtaí ilnáisiúnta, lena n-áirítear na hearnálacha teicneolaíochta faisnéise agus cumarsáide, cógaisíochta agus teicneolaíochta leighis. Tá tionchar suntasach ag na himreoirí seo ar an ngeilleagar beag: ó 2022, is fiú breis agus leath iomlán an OTI náisiúnta iad ioncam na hÉireann de thriúr acu – Apple, Alphabet agus Meta. Áirítear dímheas ar shócmhainní caipitil (lena n-áirítear Maoin Intleachtúil) atá faoi úinéireacht cuideachtaí ilnáisiúnta in OTI na hÉireann. Ina theannta sin, cruthaíonn ráta íseal cánach corparáide na hÉireann dreasacht láidir do chuideachtaí ilnáisiúnta oibríochtaí ceanncheathrún a bhunú in Éirinn in ainneoin gur beag gníomhaíocht eacnamaíoch a dhéanann siad sa tír seo. Mar thoradh air sin cuirtear brabúis neamhdháilte na gcuideachtaí ilnáisiúnta seo i leith a n-oibríochtaí Éireannacha, rud a bhoilscíonn tuilleadh OTI na hÉireann.

Tugann tomhas malartach ar scála an gheilleagair, Ollioncam Náisiúnta (OIN), a scriosann cuid de na castaí sin, pictiúr níos cruinne ar gheilleagar na hÉireann. I bhformhór na dtíortha, is ionann OTI agus OIN, a bheag nó a mhór. In Éirinn, áfach, tá OIN thart ar 40% níos ísle ná OTI agus tá Éire sa 8ú háit (ní sa 2ú háit) san AE ar bhonn OIN in aghaidh an duine.

Rangaíonn táscairí féideartha eile Éire níos ísle fós. Ag baint úsáide as “Tomhaltas Aonair Iarbhír”, bunaithe ar thomhaltas ag teaghlaigh agus caiteachas tomhaltais an rialtais ar sheirbhísí aonair, bhí Éire sa 12ú háit san AE in 2019. Ní léiríonn sé seo fiú tionchar an ardchostais mhaireachtála: faoi 2019 bhí praghsanna na hÉireann thart ar 25% níos airde ná meán an limistéir Euro.